جمعه گذشته در برنامه «دانستنی‌ها»، دکتر گلاره بنی‌هاشمی، متخصص مغز و اعصاب، مهمان ما بود تا از ساختار مغز تا نقش هوش مصنوعی در تشخیص و درمان بیماری‌های عصبی را توضیح دهد. در ادامه چکیده‌ای از این گفت‌وگو را می‌خوانید که با داده‌ها و منابع معتبر تکمیل شده است.
۱. سازوکار بنیادی مغز
مغز انسان تقریباً ۱.۴ کیلوگرم وزن دارد و از سه عنصر اصلی تشکیل شده است: پارانشیم (بافت عصبی)، شبکه عروقی و مایع مغزی‌نخاعی. درون پارانشیم دو بخش کلیدی وجود دارد:
- قشر مغز (ماده خاکستری) که مرکز پردازش اطلاعات و تصمیم‌گیری است؛
- ماده سفید که مسیرهای ارتباطی بین نواحی مختلف را ایجاد می‌کند.
علاوه بر این، مخ مسئول تفکر آگاهانه و مخچه مسئول تعادل و هماهنگی حرکتی است. براساس برآورد سال ۲۰۰۹ (Azevedo et al., Cerebral Cortex) مغز حدود ۸۶ میلیارد نورون دارد که ازطریق سیناپس‌ها پیام‌رسانی می‌کنند.
۲. چگونگی شکل‌گیری و فراموشی حافظه
حافظه فرایندی چهارمرحله‌ای است: توجه، رمزگذاری (Encoding)، ذخیره‌سازی و بازیابی. نقش اصلی را هیپوکامپ – ساختاری در عمق مغز – ایفا می‌کند (مجله Nature Reviews Neuroscience، ۲۰۱۲). حافظه شامل انواع زیر است: حافظه کوتاه‌مدت، اپیزودیک (خاطرات روزمره)، سمانتیک (دانش عمومی) و پروسیجرال (مهارت‌ها).
از سوی دیگر، «فراموشی» فرآیندی طبیعی برای پاک‌سازی اطلاعات غیرضروری است؛ زیرا مغز ظرفیت نگهداری بی‌نهایت داده ندارد. عواملی مانند استرس مداوم، افسردگی و کم‌خوابی می‌توانند کارکرد حافظه را تا ۲۰–۳۰ درصد کاهش دهند (سازمان جهانی بهداشت، WHO).
۳. خواب، رویا و کابوس
چرخه کامل خواب هر ۹۰ دقیقه تکرار می‌شود و شامل دو فاز اصلی است:
- نان‌رم (Non-REM): در این مرحله خواب عمیق‌تر و بدون رؤیاست.
- رم (REM): مرحله رؤیابین که فعالیت مغزی شبیه بیداری دارد و ۲۰–۲۵ درصد شب را تشکیل می‌دهد.
مطالعات نشان می‌دهد (دانشگاه هاروارد، ۲۰۱۷) خواب REM برای تثبیت حافظه و تنظیم احساسات ضروری است. آمیگدال – مرکز احساسات در مغز – در این مرحله فعال است و گاهی کابوس یا وحشت شبانه (Night Terror) را تحریک می‌کند.
۴. سکته مغزی؛ درمان در پنجره طلایی
سکته مغزی ایسکمیک زمانی رخ می‌دهد که لخته خون مسیر عروق مغزی را ببندد. طبق دستورالعمل انجمن قلب آمریکا (AHA/ASA)، تزریق داروی حل‌کننده لخته (tPA) ظرف ۴.۵ ساعت اول می‌تواند تا ۶۰ درصد عملکرد حرکتی را بازیابی کند. عوامل خطر شامل فشار خون بالا، دیابت کنترل‌نشده، سیگار و آپنه خواب است. پیشگیری بر پایه کنترل این عوامل و فعالیت جسمی منظم است.
۵. هوش مصنوعی در خدمت مغز
هوش مصنوعی (AI) روزبه‌روز در بخش‌های مختلف نورولوژی نقش پررنگ‌تری پیدا می‌کند، از تشخیص سریع سکته در آمبولانس گرفته تا مدیریت پرونده‌های بیمار در بیمارستان:
- الگوریتم‌های تحلیل سی‌تی‌اسکن مغز در کمتر از یک دقیقه نوع و محل سکته را تشخیص می‌دهند (به‌عنوان مثال Viz.ai)؛
- سیستم‌های هوشمند اولویت‌بندی بیماران در اورژانس و تخصیص خودکار تخت و تجهیزات؛
- اپلیکیشن‌های پایش خواب و رفتار شناختی با آنالیز داده‌های بلندمدت برای شناسایی زودهنگام ضایعات عصبی.
سلامت مغز وابسته به سبک زندگی سالم، خواب کافی، تمرین‌های ذهنی و جسمی و کنترل بیماری‌های زمینه‌ای است. ترکیب این اصول با فناوری‌های نوین درمانی، چشم‌انداز بهتری برای پیشگیری و بهبود بیماران مغزی می‌سازد.
لعیا آزاده
من فارغ‌التحصیل رشته رسانه و ارتباطات هستم و از همان دوران دانشگاه به پتانسیل فضای مجازی و رسانه‌های دیجیتال برای تولید محتوا علاقه‌مند شدم. فعالیت حرفه‌ای خودم را از سال ۱۳۹۷ با مدیریت یک وبلاگ و شبکه‌های اجتماعی برای یک برند کوچک آغاز کردم. پس از کسب تجربه در زمینه تولید محتوای دیجیتال و بازاریابی، اکنون به عنوان دبیر سرویس محتوای دیجیتال در یک مجله اینترنتی شناخته‌شده فعالیت می‌کنم. تلاش من این است که با بهره‌گیری از روندهای جدید، محتوایی جذاب و تعاملی برای مخاطبان تولید کنم.